قلعه ها
قلعه ها
قلعه یا دژ شامل مجموعه ای از بناها با برج ها و باروهای مستحکمی است که در گذشته، دردورترین و مرتفع ترین نقطه در اطراف شهر ساخته می شد تا به هنگام جنگ و هجوم دشمن، مردم شهر بتوانند تا پایان جنگ درون قلعه بمانند. معمولا یکی از مهم ترین دلایلی که قلعه ها را در مرتفع ترین نقاط می ساختند این بود که علاوه بر تسلط کامل مدافعان بر مهاجمان، شیب های تند تپه ها یا کوه ها، امکان دسترسی دشمن به قلعه را دشوار می کرد. معماران قلعه توجه داشتند که انبارهایی برای نگهداری آذوقه و دام در نظر بگیرند تا در مواقع ضروری و طولانی شدن مدت محاصره، مردم و ارتش بتوانند آذوقه کافی برای ادامه مقاومت و تامین امور معیشتی داشته باشند.
امنیت سیاسی و اقتصادی ایران، به لحاظ موقعیت جغرافیایی و قرار گرفتن در مسیر جاده ابریشم همواره مورد توجه، تهدید و هجوم اقوام و دولت های مختلف قرار می گرفت، هرچند در دوران پیش از تاریخ و در هزاره های اول پیش از میلاد بشر برای مصون ماندن از حمله راهزنان و جانواران وحشی اطراف دهکده ها را حصار می کشیدند ولی بعدها کشیدن دیوار به منظور دفاع از هجوم دشمن بود، امروزه در سراسر ایران بقایای حصارهای محکم و قلعه های مسکونی وجود دارد که نشان دهنده درایت ایرانیان در برابر تهاجمات دشمنان است.
قلعه های ساخته شده در ایران با توجه به موقعیت جغرافیایی و وضعیت آب و هوایی به دو صورت جلگه ای و کوهستانی بود، به همین دلیل مصالح ساختمانی به کار رفته در آن ها نیز متفاوت بود. قلعه های واقع در مناطق جلگه ایی معمولا به صورت مربع یا مربع مستطیل با برج هایی به صورت مدور در چهار گوشه ی آن ساخته می شد. مصالح به کار رفته در این نوع قلعه ها بیشتر گل و خشت بود و از آجر و گچ کمتر استفاده می شد. دیوارهای آن به صورت چینه با خشت های قطور ساخته می شده است. در اکثر موارد قطر و ضخامت بعضی از این باروها به چهار متر نیز می رسید. داخل قلعه دارای کوچه های پر پیچ و خم است که همه ی آن ها به گذر اصلی قلعه یعنی در قلعه منتهی می شدند. اطراف بعضی از این قلعه ها خندق حفر می شد و برای رسیدن به قلعه از پل های متحرک استفاده می شد. در قلعه های جلگه ایی خانه ها به صورت دو طبقه ساخته می گردیدند که از طبقه اول بیشتر برای نگهداری دام و یا انبار مواد غذایی و آشپزخانه بهره می بردند و طبقه دوم نیز به عنوان اتاق های نشیمن کاربرد داشت.
قلعه های کوهستانی در بالای کوه ها و بلندی ها ساخته می شدند در ساخت این نوع از قلعه معمولا از سنگ های بدون تراش نظیر: سنگ های کوه یا رودخانه همراه با گچ غربال شده و یا ملاط ساروج بهره می برند. اطراف این نوع قلعه ها پرتگاه های عمیقی وجود داشت که همین صعب العبور بودن این بلندی ها، حمل ادوات محاصره ایی به پای دیوارها را دشوار و تسلط محافظان قلعه و سربازان بر مهاجمان را بیشتر می کرد. در قسمت انتهایی برج ها و در برخی قسمت های دیوارها، کنگره هایی وجود دارد که مخصوص کمانداران بود تا بتوانند از شکاف کنگره ها دشمن را هدف قرار دهند.
از مهم ترین قلعه های به جامانده در ایران می توان به: حصار سیلک در کاشان، قلعه حسنلو در ارومیه، بلوارآباد در شهرستان خوی، قلعه فلک الافلاک در خرم آباد، قلعه پالنگان در کامیاران، قلعه الموت در نزدیکی قزوین، قلعه رودخان در گیلان، قلعه فورگ در بیرجند، نارین قلعه در یزد، قلعه مارکو در رامسر، قلعه قهقه در مشکین شهر و صدها قلعه دیگر اشاره کرد.
